หนังสือ เสนาอำมาตย์ อำนาจมหาดไทย

การสร้างรัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์ในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้มีการปฏิรูประบบราชการและจัดตั้งกระทรวงต่างๆ เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการบริหารราชหารแผ่นดิน โดยมีสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพเป็นกำลังสำคัญในการวางรากฐานระบบราชการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งระบบราชการในกระทรวงมหาดไทย

  สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เน้นบทบาทของข้าราชการมหาดไทยในฐานะ “นาย/ผู้ปกครอง” พยายามให้ข้าราชการมีศักยภาพ ความสามารถ คุณสมบัติอันดี และพระเดชพระคุณในการปกครองราษฎร บทบาทแบบ นาย/ผู้ปกครอง เช่นนี้ดำรงอยู่เรื่อยมาจนกระทั่งหลังเหตุการณ์ 14 ตุลาฯ 2516 การตื่นตัวและเคลื่อนไหวทางการเมืองของประชาชนและนิสิตนักศึกษา ทำให้ข้าราชการมหาดไทยเริ่มเปลี่ยนแปลงบทบาทตัวเองเป็น “ผู้รับใช้ “ ประชาชน เพื่อสร้างความยอมรับจากผู้คนในสังคม ถึงกระนั้น บทบาทผู้รับดังกล่าวก็ดูจะไม่เป็นสิ่งน่าพอใจของข้าราชการบางคน

  บทบาทผู้รับใช้ประชาชนนั้นดำรงอยู่ไม่นาน หลังจากเหตุการณ์ 6 ตุลาฯ 2519 ความตื่นกลัวต่อปัญหาภัยคอมมิวนิสม์และการพัฒนาเศรษฐกิจ ทำให้ข้าราชการมหาดไทยเริ่มเปลี่ยนบทบาทเป็น “ผู้นำในการส้รางความมั่นคงและการพัฒนา” โดยอาศัยความสามารถและประสบการณ์ส่วนตัว ในการเข้าไปมีบทบาทกับการพัฒนาและดำเนินงานตามท้องถิ่น

  เมื่อมาถึงทศวรรษ 2530 พรบ. บริหารราชการแผ่นดิน พ.ศ. 2534 ได้จำกัดและลดอำนาจของข้าราชการมหาดไทย ประกอบกับการขยายตัวของโครงการในพระราชดำริ บทบาทภาคประชาชน และ NGO ได้แย่งยึดบทบาทผู้พัฒนาและดำเนินโครงการต่างๆ ไปจากข้าราชการมหาดไทย ทำให้ข้าราชการมหาดไทยต้องปรับเปลี่ยนบทบาทตนเองมาเป็น “ผู้ประสานงาน” เพื่อรักษาสถานภาพและบทบาทของตนในพื้นที่เอาไว้